Του Κώστα Ράπτη
Ο Ταγίπ Ερντογάν είναι σε θέση να αισθάνεται περιζήτητος. Σε καθημερινή διάψευση του διαδεδομένου αφηγήματος περί “απομονωμένης Τουρκίας” ο ισχυρός άνδρας της Άγκυρας βλέπει κάθε είδους διεθνείς παίκτες να πραγματοποιούν ανοίγματα προς τη χώρα του, πιστοποιώντας και ενισχύοντας την αναβάθμισή της.
Βέβαια ο Ερντογάν έχει την τύχη να βρίσκεται στο κατάλληλο σημείο την κατάλληλη στιγμή. Με άλλα λόγια, η χώρα του ευνοείται από τη γεωγραφία, που την έχει τοποθετήσει σε θέση-κλειδί (ανάμεσα στην Ευρώπη και τη Μέση Ανατολή, στην έξοδο της Μαύρης Θάλασσας και με δυνατότητα προβολής ισχύος μέχρι την Κεντρική Ασία), αλλά και τη συγκυρία, καθώς ανατρέπονται οι γεωπολιτικές σταθερές των τελευταίων δεκαετιών.
Τα πλεονεκτήματα που αξιοποιεί η Τουρκία είναι αντικειμενικά, αλλά είναι και υποκειμενικά. Πρόκειται για μια αρκετά νεανική στη δημογραφία της χώρα 80 εκατομμυρίων κατοίκων, με ισχυρή παραγωγική βάση (που περιλαμβάνει λ.χ. μέχρι και αυτοκινητοβιομηχανία), ογκώδη στρατό που συνεχώς συσσωρεύει επιχειρησιακή εμπειρία (στη Συρία, το Ιράκ κ.α.), γραφειοκρατικούς μηχανισμούς που εγγυώνται μεθοδικά τη συνέχεια των κρατικών πολιτικών, άφθονες λαβές για άσκηση πολιτιστικής διπλωματίας στον ισλαμικό κόσμο και πέραν αυτού, καλά εκπαιδευμένες ελίτ και γενικώς ποικίλους δείκτες δυναμισμού.
Όμως το κυριότερο είναι η βούληση της Τουρκίας, ιδίως υπό την ηγεσία του Ερντογάν, να αναδειχθεί σε περιφερειακή δύναμη, να προωθήσει τα συμφέροντά της ακόμη και με κραυγαλέες παραβιάσεις του διεθνούς δικαίου (ενόσω το επικαλείται όλο και συχνά), να αξιοποιήσει τις υπάρχουσες συμμαχίες της στον δυτικό κόσμο, την ίδια στιγμή που αυτονομείται από αυτόν, πραγματοποιώντας ανοίγματα προς τον χώρο της “ευρασιατικής ολοκλήρωσης”, και να σχηματοποιήσει ένα “αυτοκρατορικό” νεο-οθωμανικό όραμα, προβάλλοντας μολαταύτα ως ενός είδους “φωνή” των υστερούντων του πλανήτη, όπως δείχνει και η πολιτικο-οικονομική της επένδυση στην Αφρική.
Φυσικά, οι συνεχείς ελιγμοί δεν οδηγούν πάντοτε στην επιτυχία, αλλά το γεγονός ότι ο Ερντογάν δεν αποστρέφεται το ρίσκο έχει τη σημασία του. Και πάντως, τα αδύνατα σημεία της Τουρκίας παραμένουν παρόντα: το ανοικτό κουρδικό ζήτημα, η ενεργειακή εξάρτηση, η συρρίκνωση του πρωτογενούς τομέα, συνολικά το έλλειμμα στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών, η δυσφορία του πιο καινοτόμου τμήματος του πληθυσμού προς τις αυταρχικές πολιτικές του Ερντογάν και την επιχειρούμενη “ισλαμοποίηση”, η απροθυμία των μεσανατολιτών γειτόνων να αναγνωρίσουν ηγετικό ρόλο στην Τουρκία, η στασιμότητα ως προς την ευρωπαϊκή της προοπτική κ.ο.κ.
Κατά έναν ενδιαφέροντα τρόπο, στην περίπτωση της Τουρκίας “δύναμη” και “αδυναμία” αλληλοτροφοδοτούνται σε ένα δυναμικό “κουβάρι” αντιφάσεων. Ωστόσο, οι εξελίξεις του τελευταίου διαστήματος την ευνοούν.
Με “χαρτί” τη Δαμασκό
Αρχής γενομένης από τη Μέση Ανατολή, η πτώση του καθεστώτος Άσαντ έφερε τη Συρία υπό τον έλεγχο των προστατευόμενων της Άγκυρας τζιχαντιστών της Χαγιάτ Ταχρίρ αλ Σαμ, με τον διεθνή παράγοντα να απευθύνεται στην Άγκυρα, προκειμένου να αποκτήσει εικόνα και, ει δυνατόν, λόγο για το τι συμβαίνει στην πολύπαθη χώρα. Η επίσκεψη που πραγματοποίησαν την εβδομάδα αυτή στη Δαμασκό οι υπουργοί Εξωτερικών και Άμυνας της Τουρκίας, από κοινού με τον επικεφαλής των τουρκικών μυστικών υπηρεσιών είναι περισσότερο από εύγλωττη. Πόσω μάλλον που είχε προηγηθεί το αιματηρό “πογκρόμ” κατά των Αλαουιτών στα δυτικά της Συρίας, το οποίο η Ε.Ε. επιχείρησε να υποβαθμίσει.
Ο φόβος νέων προσφυγικών ρευμάτων, αλλά κυρίως ο τρόπος με τον οποίο η Τουρκία (αυτο)προτείνεται ως αναντικατάστατο στοιχείο της αυριανής αρχιτεκτονικής ασφαλείας της Ευρώπης, ενδεχομένως δίχως την αμερικανική “ομπρέλα”, δικαιολογεί πολλά. Και η επίσκεψη στην Άγκυρα του Πολωνού πρωθυπουργού και προεδρεύοντος της Ε.Ε., Ντόναλντ Τουσκ, εντάσσεται σε αυτό το πλαίσιο.
Βέβαια οι συριακές επιτυχίες της Τουρκίας τροφοδοτούν με τη σειρά τους νέες δυσκολίες. Πρώτο μέλημα για την Τουρκία αποτέλεσε η κατά το δυνατόν εξασφάλιση, υπό το φίλιο καθεστώς αλ Σάραα, της ενότητας και εδαφικής ακεραιότητας της γειτονικής της χώρας, προκειμένου να μην παγιωθεί η αυτονόμηση των Κούρδων της βορειοανατολικής Συρίας, που μπορεί να λειτουργήσει και ως περιφερειακός “βατήρας” για τρίτους. Από αυτή την άποψη η συμφωνία υπαγωγής στην κεντρική εξουσία της Δαμασκού την οποία υπέγραψαν με τον αλ Σάραα οι υπό κουρδική ηγεσία Συριακές Δημοκρατικές Δυνάμεις αποτελεί και τουρκική επιτυχία. Πόσω μάλλον που η εν λόγω εξέλιξη συντονίζεται με την πολιτική διαδικασία διευθέτησης του Κουρδικού εντός συνόρων που δρομολόγησαν οι κυβερνώντες και απεδέχθη ο κρατούμενος ιδρυτής του ΡΚΚ, Αμπντουλάχ Οτζαλάν.
Από την άλλη, η Τουρκία μοιάζει να έχει “δαγκώσει” ένα κομμάτι μεγαλύτερο από ό,τι μπορεί να μεταβολίσει. Και αυτό, διότι το πρόβλημα της εξασφάλισης μιας μίνιμουμ οικονομικής βιωσιμότητας της Συρίας (που θα λειτουργούσε σταθεροποιητικά και στο πολιτικό επίπεδο), πόσω μάλλον της μεταπολεμικής ανοικοδόμησης, είναι μια πρόκληση που η Τουρκία δεν μπορεί να αντιμετωπίσει δίχως τη γενναιοδωρία των αραβικών μοναρχιών, που ωστόσο προς το παρόν επιφυλάσσονται.
Νέες φιλοδοξίες και νέες δυσκολίες
Πάντως οι τουρκικές φιλοδοξίες δεν σταματούν, καθώς η Άγκυρα προωθεί τη συγκρότηση μιας πενταμερούς συνεργασίας ασφαλείας, με τη συμμετοχή Συρίας, Λιβάνου, Ιράκ, Ιορδανίας και (της άλλοτε μεγάλης αντιπάλου της) Αιγύπτου. Πρόκειται για εξέλιξη η οποία προορίζεται να θορυβήσει αρκετούς, αρχής γενομένης από το Ισραήλ, το οποίο με τη σειρά του ασκεί την επιρροή του στην Ουάσινγκτον για παραμονή των αμερικανικών στρατευμάτων στις κουρδοκρατούμενες συριακές επαρχίες (στο όνομα της καταπολέμησης του αναγεννώμενου “Ισλαμικού Κράτους”), αλλά και για αυστηρότερη στάση έναντι της κυβέρνησης αλ Σάραα.
Στο μέτωπο της Ουκρανίας, πάλι, η Τουρκία έχει πλέον παραγκωνισθεί (καθότι και ΝΑΤΟϊκή χώρα) από τη θέση του μεσολαβητή μεταξύ Κιέβου και Μόσχας, την οποία κατείχε λ.χ. το 2022 και πλέον έχει αναλάβει η Σαουδική Αραβία. Ωστόσο, χωρίς να επιδεινώνει τις σχέσεις της με τη Ρωσία, η Τουρκία συγκεντρώνει όλο και πιο πολύ τα βλέμματα όσων, κυρίως στην Ευρώπη, βλέπουν τη στρατιωτική της ισχύ και τη γεωγραφική της θέση ως αναντικατάστατο αντίβαρο στη ρωσική απειλή. Εξ ου και γίνεται λόγος ακόμη και για αναθέρμανση της ενταξιακής προοπτικής της Τουρκίας. Σε κάθε περίπτωση, το πλεονέκτημα Ελλάδας και Κύπρου να συμμετέχουν σε ένα ισχυρό κλαμπ από το οποίο αποκλείεται η επίβουλη Τουρκία κινδυνεύει να εξανεμιστεί.
