Παρότι το αίτημα του εκσυγχρονισμού, σε διάφορες παραλλαγές, επανέρχεται στην ελληνική πολιτική συζήτηση και αντιπαράθεση σε διάφορες παραλλαγές από τα τέλη του 19ου αιώνα, ήταν ο Κώστας Σημίτης αυτός που ανέδειξε τον εκσυγχρονισμό σε ένα βασικό πολιτικό πρόταγμα.
Μόνο που για να γίνει αυτό έπρεπε ο εκσυγχρονισμός να χάσει τη σύνδεση με μια αμφισβήτηση των κυρίαρχων σχέσεων εξουσίας (και των κοινωνικών ομάδων που κατείχαν την εξουσία), που χαρακτήρισε ορισμένες από τις αρχικές εκφορές του, και να γίνει ένας αυτοτελής στόχος. Ακόμη περισσότερο, ήταν ο Κώστας Σημίτης αυτός που αντιπαράθεσε το αίτημα του εκσυγχρονισμό σε αυτό που όρισε ως «λαϊκισμό», όρο με τον οποίο στη συζήτηση της δεκαετίας του 1990 κατεξοχήν προσδιορίστηκε ένα σύνολο από αξιώσεις των λαϊκότερων τάξεων που αφορούσαν την αναδιανομή και τον αυξημένο πολιτικό ρόλο. Ουσιαστικά, η αντιπαράθεση γύρω από τον λαϊκισμό τότε αποτύπωνε μια πολύ σαφή διάθεση ρήξης με τις αξιώσεις που είχε γεννήσει ο ριζοσπαστισμός της μεταπολίτευσης.
Στην πραγματικότητα, ήταν ο Κώστας Σημίτης – πολύ περισσότερο και από τον Κωνσταντίνο Μητσοτάκη εξαιτίας και της μεγαλύτερης σε χρόνο παραμονής του στην εξουσία – αυτός που τελικά ήρθε σε διαρκή ρήξη και σύγκρουση με αυτές τις απαιτήσεις των λαϊκών στρωμάτων, απαιτήσεις αναδιανομής, «εξισωτισμού», αξιοποίησης του κρατικού μηχανισμού για την ικανοποίηση αιτημάτων κοινωνικής δικαιοσύνης.
Από αυτή την άποψη παρότι συνηθίζουμε να ταυτίζουμε το πρώτο κύμα νεοφιλελευθερισμού στη χώρα μας με τη διακυβέρνηση της ΝΔ της περιόδου 1990-1993, ήταν ο Κώστας Σημίτης και οι κυβερνήσεις του αυτές που έβαλαν τις βάσεις για να καταστεί μια εκδοχή νεοφιλελευθερισμού ηγεμονική.
Πυρήνας, άλλωστε του εκσυγχρονισμού ήταν ο ευρωπαϊσμός και η λογική ότι το κράτος έπρεπε κατεξοχήν να αφουγκράζεται την αγορά και να διευκολύνει την επιχειρηματικότητα, υπονομεύοντας τη δυνατότητα των λαϊκών στρωμάτων να υψώνουν εμπόδια.
Ο ευρωπαϊσμός, τον οποίο υπηρέτησε με συνέπεια ο Κώστας Σημίτης, στην περίοδο που συζητάμε υπήρξε κατεξοχήν μοχλός εμπέδωσης του νεοφιλελευθερισμού. Τα όποια σχέδια για μια κοινωνική Ευρώπη είχαν ηττηθεί στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1980 και το σχέδιο που αποτύπωνε η Συνθήκη του Μάαστριχτ δεν περιοριζόταν απλώς στη μετάβαση στο νέο ενιαίο νόμισμα αλλά και την απαίτηση για νεοφιλελεύθερες πολιτικές: «απελευθέρωση» αγορών, υποχρεωτικές ιδιωτικοποιήσεις, ελαστικοποίηση των εργασιακών σχέσεων.
Πάνω σε αυτή τη βάση αυτό που προβλήθηκε ως εκσυγχρονισμός στην πράξη ισοδυναμούσε με την εμπέδωση τέτοιων πολιτικών. Αρκεί να αναλογιστούμε την έμμεση ιδιωτικοποίηση των ΔΕΚΟ και των δημόσιων τραπεζών μέσα από τη μετοχοποίηση, την δυνατότητα δράσης ιδιωτικών παρόχων σε πεδία που μέχρι τότε ήταν αποκλειστική αρμοδιότητα του δημοσίου, τη σταδιακή κατοχύρωση μορφών ελαστικότερης εργασίας, την εισαγωγή μιας κουλτούρας «αποδοτικότητας» σε όλους τους τομείς του δημοσίου που σε μεγάλο βαθμό αναπαρήγαγε το πρότυπο της ιδιωτικής οικονομίας. Αντίστοιχα, οι μεταρρυθμίσεις σε τομείς όπως η Παιδεία, συμπεριλαμβανομένων και αυτών που αφορούσαν τη «Διαδικασία της Μπολόνια», σε μεγάλο βαθμό παρέπεμπαν σε μια ολοένα κα πιο στενή σύνδεση της εκπαίδευσης με τις απαιτήσεις της αγοράς.
Σε όλα αυτά προστέθηκαν και επιλογής που σηματοδοτούσαν ευθεία ρήξη με προσδοκίες ευρύτερων κοινωνικών στρωμάτων. Από την κατάργηση της επετηρίδας για τον διορισμό στην ανώτατη εκπαίδευση, ένα κατεξοχήν «εξισωτικό μέτρο» μέχρι τη διαρκή πίεση προς την αγροτικά για προσαρμογή σε μια συνθήκη μειωμένων εγγυήσεων τα παραδείγματα είναι πολλά.
Δεν είναι τυχαίο ότι η οκταετία που διακυβέρνησε ο Κώστας Σημίτης σημαδεύτηκε από μια εντυπωσιακή σειρά μεγάλων κοινωνικών κινημάτων: τη μεγαλύτερη ίσως αγροτική κινητοποίηση της μεταπολιτευτικής ιστορίας, μια πολύ μεγάλη απεργία της ΟΛΜΕ, τον μαθητικό ξεσηκωμό του «Κάτσε καλά Γεράσιμε», τη «Μάχη των εξεταστικών» ενάντια στην κατάργηση της επετηρίδας, αρκετές φοιτητικές κινητοποιήσεις, τον παρατεταμένο και σκληρό αγώνα ενάντια στην ιδιωτικοποίηση της Ιονικής Τράπεζας και βέβαια τη μεγαλύτερη εργατική κινητοποίηση της Μεταπολίτευσης αυτή για το ασφαλιστικό το 2001.
Γι’ αυτό και ο Κώστας Σημίτης ταυτίστηκε στη συλλογική συνείδηση ενός σημαντικού μέρους της ελληνικής κοινωνίας και με μια αυταρχική τοποθέτηση. Αρκεί να αναλογιστούμε τη συστηματική άσκηση αστυνομικής βίας σε βάρος κινητοποιήσεων και διαδηλώσεων (ενδεικτικό το όργιο αστυνομικής βίας κατά τη διάρκεια της επίσκεψης Κλίντον τον Νοέμβριο του 1999), αλλά και την κλιμάκωση των προσπαθειών ποινικοποίησης των κινητοποιήσεων. Για παράδειγμα ήταν επί κυβέρνησης Σημίτη που ποινικοποιήθηκαν ρητά οι μαθητικές καταλήψεις με Πράξη Νομοθετικού Περιεχομένου. Ουσιαστικά ήταν η «εποχή Σημίτη» όταν έγινε και στην Ελλάδα έγινε πλήρως αισθητή η «πειθαρχική» διάσταση του νεοφιλελευθερισμού.
Απέναντι σε όλα αυτά μπορεί να δούμε πώς μετατοπιζόταν και η δημόσια σφαίρα. Η περίοδος που ήταν πρωθυπουργός ο Κώστας Σημίτης ήταν αυτή της άρσης των μεγάλων ιδεολογικών αδιαφορών ανάμεσα σε κεντροδεξιά και κεντροαριστερά, κάτι που αποτυπώθηκε και στη διαμόρφωσης μιας ολόκληρης γενιάς δημοσιολογούντων που θα υπερασπίζονται το νεοφιλελευθερισμό και τον ευρωπαϊσμό ως αυτονόητη – και πρωτίστως μόνη… – αλήθεια. Αυτό θα δώσει τον τόνο και τα επόμενα χρόνια με αποκορύφωμα την εντυπωσιακή συστράτευση αυτών των ακριβώς των «διαμορφωτών κοινής γνώσης» στην υπεράσπιση του «Ναι» στα μνημόνια στη δεκαετία του 2015.
Και βέβαια ο Κώστας Σημίτης ήταν αυτός που συνδέθηκε – και επεδίωξε να συνδεθεί – με την ένταξη της χώρας μας στην Ευρωζώνη. Σε πείσμα των όποιων επιφυλάξεων υπήρχαν για το εάν η ελληνική οικονομία μπορούσε να αντέξει τη μετάβαση στο ενιαίο νόμισμα και τη μεγάλη απώλεια ανταγωνιστικότητας που αυτό συνεπαγόταν, επέλεξε να το επιμείνει σε αυτή την κατεύθυνση, διαμορφώνοντας έτσι όρους για να είναι ακόμη πιο βαριά η επίπτωση της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης όταν ξέσπασε το 2008.
Μόνο που αυτό αναλογεί και στο συνολικότερο πρόβλημα του αναπτυξιακού μοντέλου που διαμορφώθηκε τότε. Φαινομενικά, η είσοδος στο ευρώ, τα «μεγάλα έργα», η καταγραφή «εθνικών πρωταθλητών» σε ορισμένους κλάδους, η διατήρηση ρυθμών ανάπτυξης σχετικά υψηλών, η άντληση μεγάλων κεφαλαίων από το χρηματιστήριο, η σημαντική επέκταση ελληνικών επιχειρήσεων στα Βαλκάνια και οι επενδύσεις εκεί, όλα αυτά παραπέμπουν σε μια επιτυχή οικονομική διαχείριση.
Όμως, την ίδια στιγμή πρέπει κανείς να δει και τις αντιφάσεις και τα όρια του αναπτυξιακού μοντέλου που εκπροσώπησε ο Κώστας Σημίτης: τη στήριξη στις ευρωπαϊκές δαπάνες και την αύξηση σταδιακά του δημοσίου χρέους, τη φτηνή μεταναστευτική εργασία, τη μεγάλη αναδιανομή εισοδήματος μέσα από τη «φούσκα» του χρηματιστηρίου, τη λογική ότι τα μεγάλα έργα φέρνουν ανάπτυξη, την υπερεπέκταση του τραπεζικού δανεισμού, την ανάπτυξη μιας εκδοχής επιχειρηματικότητας που πρόσβλεπε πρωτίστως στις προνομιακές σχέσεις με την πολιτική εξουσία για την εξασφάλιση «δουλειών». Γιατί κάποια στιγμή όλο αυτό το μοντέλο απλώς αποδείχτηκε μη βιώσιμο και τις συνέπειες θα πληρώσουν τα στρώματα τα οποία κατεξοχήν δεν ευθύνονταν για τις αποφάσεις που έφεραν την κρίση πιο κοντά.
Γύρω από την πολιτική του Κώστα Σημίτη όντως αρθρώθηκε μια ευρύτερη κοινωνική συμμαχία. Πέραν των στρωμάτων που κυριολεκτικά κερδοσκόπησαν τότε, διαμορφώθηκε και μια «μεσαία τάξη» που θεωρούσε ότι ο εκσυγχρονισμός της προσέφερε ένα μέλλον ευημερίας. Την ίδια ώρα, το ΠΑΣΟΚ μπορούσε ακόμη να ηγεμονεύει σε ένα τμήμα των συνδικαλισμένων εργαζομένων, ιδίως στις ΔΕΚΟ και τον ευρύτερο δημόσιο τομέα, που μπορούσαν ακόμη να βλέπουν ετήσιες αυξήσεις και άλλες κατακτήσεις (παραβλέποντας την ευρύτερη επέκταση της επισφάλειας). Βεβαίως όταν θα έρθει η ώρα των Μνημονίων θα είναι και η «μεσαία τάξη» και τα υποτίθεται πιο «εξασφαλισμένα» τμήμα της μισθωτής εργασίας που θα πληρώσουν το ιδιαίτερα οδυνηρό κόστος.
Αυτή θα είναι και η βασική κληρονομιά με την οποία αναμετρήθηκε ο Κώστας Σημίτης τα τελευταία χρόνια. Χωρίς πάντως να θελήσει να προχωρήσει σε κάποια αυτοκριτική, καθώς οι περισσότερες τοποθετήσεις του γύρω από τα μνημόνια είχαν τον τόνο ότι αυτό που έλλειψε ήταν η ακόμη εντατικότερη επιμονή στην πολιτική των «μεταρρυθμίσεων» που ο ίδιος είχε επιλέξει. Παραβλέποντας, βέβαια, ότι οι πολιτικές που ο ίδιος εφάρμοσε – και σε κάποιες περιπτώσεις εγκαινίασε – ήταν σε μεγαλύτερο βαθμό τμήμα του προβλήματος παρά της λύσης του.
