Σε ένα διεθνές περιβάλλον που χαρακτηρίζεται από υψηλή αβεβαιότητα λόγω της στροφής των ΗΠΑ στον εμπορικό προστατευτισμό, η ελληνική οικονομία βρίσκεται παράλληλα αντιμέτωπη και με εγχώριες προκλήσεις, όπως οι δυσμενείς δημογραφικές εξελίξεις και το χαμηλό ποσοστό των επενδύσεων στο ΑΕΠ παρά τη σταδιακή ανάκαμψή του τα τελευταία έτη, που αποδυναμώνουν τη δυναμική της απασχόλησης και της παραγωγικότητας της εργασίας.
Το Γράφημα 1 εξετάζει την σημερινή εικόνα της ελληνικής αγοράς εργασίας (στοιχεία δ’ τριμήνου 2024) συγκριτικά με την καλύτερη και τη χειρότερη επίδοση της περιόδου 2005 -2024 και τις χρονιές 2009 και 2019 σε τέσσερις δείκτες: (α) την αναλογία όσων συμμετέχουν στο εργατικό δυναμικό στο συνολικό πληθυσμό, (β) την παραγωγικότητα της εργασίας (δείκτης 2020=100), (γ) την απασχόληση ως ποσοστό του εργατικού δυναμικού και (δ) το ύψος των κατώτατων αποδοχών. Η απεικόνιση αυτή επιτρέπει μια γρήγορη επισκόπηση της αγοράς εργασίας συγκρίνοντας τις τρέχουσες τιμές κάθε χρονολογικής σειράς με τα καλύτερα και χειρότερα αποτελέσματά τους από το 2005, αλλά και τις επιδόσεις σε συγκεκριμένες χρονικές στιγμές, όπως πριν την οικονομική κρίση (δ’ τρίμηνο 2009), αλλά και πριν το ξέσπασμα της πανδημίας, ενώ η ελληνική οικονομία βρισκόταν σε τροχιά οικονομικής ανάκαμψης (δ’ τρίμηνο 2019). Όπως παρατηρείται στο γράφημα, το ποσοστό απασχόλησης έχει υπερβεί τα επίπεδα του 2009 και πλησιάζει την καλύτερη επίδοση που καταγράφηκε το τρίτο τρίμηνο του 2008, ενώ το ύψος του κατώτατου μισθού είναι το υψηλότερο της τελευταίας εικοσαετίας. Αντίθετα, τόσο το εργατικό δυναμικό ως ποσοστό του συνολικού πληθυσμού, όσο και ο δείκτης της παραγωγικότητας της εργασίας, παρά τη βελτίωση που έχουν σημειώσει την τελευταία πενταετία, εξακολουθούν να υπολείπονται σε σύγκριση με τις προ της οικονομικής κρίσης επιδόσεις τους.
Το συγκριτικά χαμηλότερο ποσοστό συμμετοχής στο εργατικό δυναμικό σε σχέση με την υπόλοιπη Ευρώπη συνδέεται με το χαμηλό ποσοστό συμμετοχής των νέων, των ηλικιωμένων και των γυναικών (βλ. Δελτίο Οικονομικών Εξελίξεων Alpha Bank της 18.2.2025).
Επιπλέον, το συγκριτικά χαμηλότερο ποσοστό συμμετοχής σε σχέση με την περίοδο 2005-2009 συνδέεται με τη γήρανση του πληθυσμού, με βάση την απογραφή του 2022 σε σχέση με εκείνη του 2011. Ο πληθυσμός στις ηλικιακές κατηγορίες έως 15 ετών και 15-64 ετών μειώθηκε κατά 12% και 10% αντίστοιχα, ενώ ο πληθυσμός στις ηλικιακές ομάδες 65 και άνω και 80 και άνω, αυξήθηκε κατά 11% και 31% αντίστοιχα.
Παράλληλα, οι σημαντικές εκροές ανθρώπινου κεφαλαίου στο εξωτερικό κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης στην Ελλάδα, μεταξύ των οποίων άτομα υψηλής εξειδίκευσης (brain drain) αποδυνάμωσαν το εργατικό δυναμικό της χώρας. Ως αποτέλεσμα, η πίεση που ασκείται τόσο στις υποχρεώσεις του ασφαλιστικού μας συστήματος, όσο και στη δυναμική της παραγωγικότητας της εργασίας είναι ισχυρή.
Παρά τις δημογραφικές πιέσεις, η απασχόληση και η παραγωγικότητα της εργασίας συνέβαλαν αμφότερες θετικά στο ρυθμό οικονομικής μεγέθυνσης των τελευταίων ετών. Πράγματι, ο ρυθμός αυτός μπορεί να εκφρασθεί ως το άθροισμα των μεταβολών της απασχόλησης και της παραγωγικότητας της εργασίας στην περίπτωση που η τελευταία ορίζεται ως προϊόν ανά απασχολούμενο, αντί για προϊόν ανά ώρα εργασίας. Από το 2017, δηλαδή από την επιστροφή της ελληνικής οικονομίας σε θετικούς ρυθμούς μεγέθυνσης, η απασχόληση καταγράφει συνεχή άνοδο, με εξαίρεση το 2020 εξαιτίας της πανδημίας.
Η παραγωγικότητα της εργασίας (οριζόμενη ως παραγόμενο προϊόν προς τον αριθμό των απασχολουμένων) ωστόσο, δεν είχε αντίστοιχα σταθερή άνοδο μέχρι το τέλος της προηγούμενης δεκαετίας. Αυτό συνδέεται με την υποχώρηση της επενδυτικής δαπάνης κατά τη διάρκεια της οικονομικής κρίσης, η οποία εξασθένισε το απόθεμα του παραγωγικού κεφαλαίου της χώρας, καθώς το ποσοστό αποσβέσεων υπερέβαινε τις επενδύσεις για μεγάλο χρονικό διάστημα.
Ως αποτέλεσμα, ο παραγωγικός συντελεστής της εργασίας αλληλεπιδρούσε με χαμηλότερης ποιότητας κεφάλαιο αφού αυτό δεν είχε ανανεωθεί επαρκώς τόσο ποσοτικά όσο και ποιοτικά, καθώς η επενδυτική άπνοια εμπόδιζε την ενσωμάτωση στο κεφάλαιο των τεχνολογικών καινοτομιών. Την τελευταία τετραετία, ωστόσο, στην άνοδο του ΑΕΠ συμβάλουν από κοινού η συνεχιζόμενη άνοδος της απασχόλησης αλλά και η αύξηση και της παραγωγικότητας της εργασίας.
Σε αυτό έχει συνδράμει η σημαντική ενίσχυση των επενδύσεων και ιδιαίτερα σε μηχανολογικό και τεχνολογικό εξοπλισμό. Αξίζει να επισημανθεί ότι οι επενδύσεις σε μηχανολογικό και τεχνολογικό εξοπλισμό αυξάνονται από το 2017, με εξαίρεση το 2023 όταν και κατέγραψαν οριακή μείωση λόγω ισχυρών base effects, με τη μέση ετήσια αύξηση για την περίοδο αυτή (2017-2024) να ανέρχεται σε 9,4%.
Η εξέλιξη της παραγωγικότητας της εργασίας διαφέρει σημαντικά μεταξύ των επιμέρους κλάδων. Σύμφωνα με τα τελευταία διαθέσιμα στοιχεία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, η παραγωγικότητα του κλάδου γεωργία, δασοκομία, αλιεία κατέγραψε έντονα αυξητική τάση κατά τη διάρκεια της προηγούμενης δεκαετίας, ξεπερνώντας τα προ κρίσης επίπεδα, ωστόσο σημειώθηκε σημαντική πτώση το 2023.
Η μείωση αυτή οφείλεται αφενός την πτώση της Ακαθάριστης Προστιθέμενης Αξίας του κλάδου την εν λόγω χρονιά (-27%) -προερχόμενη, κατά κύριο λόγο, από τις φυσικές καταστροφές που έπληξαν την περιοχή της Θεσσαλίας, η οποία είναι ιδιαίτερα σημαντική για τον αγροτικό τομέα της χώρας- αφετέρου στη σημαντική άνοδο της απασχόλησης (+2,1%).
Επιπρόσθετα, η παραγωγικότητα της εργασίας στις κατασκευές, η οποία κατέγραψε τη μεγαλύτερη υποχώρηση σε σύγκριση με τους υπόλοιπους τομείς κατά την περίοδο 2010-2015 ανακάμπτει με έντονο ρυθμό από το 2017, αν και εξακολουθεί να υπολείπεται από το επίπεδο του 2009. Στη βιομηχανία η παραγωγικότητα της εργασίας διατηρήθηκε σε γενικές γραμμές σε ένα σταθερό επίπεδο κατά τη διάρκεια της προηγούμενης δεκαετίας, ενώ σημειώνει έντονη βελτίωση τα τελευταία χρόνια. Τέλος, η παραγωγικότητα της εργασίας στις υπηρεσίες ακολούθησε πτωτική τροχιά μέχρι το 2020, αλλά επίσης ανακάμπτει από το 2021 και έπειτα.
Η βελτίωση της παραγωγικότητας εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την υιοθέτηση προηγμένης τεχνολογίας, καινοτομίας και αποτελεσματικών πρακτικών διαχείρισης. Ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο διαδραματίζουν οι τεχνολογίες αιχμής, όπως η τεχνητή νοημοσύνη και οι πράσινες τεχνολογίες, οι οποίες ενισχύουν την αποδοτικότητα της παραγωγικής διαδικασίας. Οι επιχειρήσεις που επενδύουν σε καινοτομία και προσελκύουν εξειδικευμένο ανθρώπινο δυναμικό είναι σε θέση να αυξήσουν την παραγωγικότητά τους και να ενισχύσουν τη θέση τους σε μια ιδιαίτερα ανταγωνιστική παγκόσμια αγορά. Η αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας αλλά και της συνολικής παραγωγικότητας (Total Factor Productivity) είναι κρίσιμη επιπλέον για τη διατήρηση του βιοτικού επιπέδου εν μέσω δημογραφικών και περιβαλλοντικών προκλήσεων. Η ενίσχυση της εκπαίδευσης, ιδίως σε νέες τεχνολογίες θα επιτρέψει την αύξηση του ανθρώπινου κεφαλαίου και την καλύτερη αξιοποίηση των συντελεστών παραγωγής, με αποτέλεσμα την οικονομική μεγέθυνση.
Τέλος, σύμφωνα με πρόσφατες μελέτες η ενίσχυση της παραγωγικότητας της εργασίας είναι κρίσιμης σημασίας για την επίτευξη βιώσιμης ανάπτυξης, λαμβάνοντας υπόψη τους κινδύνους της κλιματικής αλλαγής.
