Του Κώστα Ράπτη
Η επανεισδοχή της Συρίας του Μπασάρ αλ Άσαντ στον Αραβικό Σύνδεσμο μοιάζει με κλείσιμο ενός ιστορικού κύκλου. Δώδεκα χρόνια μετά το ξέσπασμα της λεγόμενης Αραβικής Άνοιξης το status quo ante δείχνει να έχει παλινορθωθεί και η εκτίμηση ότι η Μέση Ανατολή θα μεταμορφωθεί να έχει διαψευσθεί.
Όμως κατά τον Jon B. Alterman, καθηγητή Γεωστρατηγικής και διευθυντή του Προγράμματος Μέσης Ανατολής στο Center for Strategic and International Studies της Ουάσιγκτον, αυτή η εικόνα σταθεροποίησης είναι παραπλανητική. Οι υστερήσεις, οι αντιφάσεις και οι παθογένειες που προκάλεσαν το κύμα εξεγέρσεων του 2011 παραμένον παρούσες. Για την ακρίβεια, πολλά από τα κράτη της περιοχής είναι περισσότερο αποδυναμωμένα σε σχέση με εκείνη την εποχή και άρα ιδιαίτερα ευάλωτα στις νέες προκλήσεις που πρόκειται να προκύψουν. Και αυτές θα είναι αρκετές.
Ο Alterman παραθέτει πέντε παράγοντες που θα κάνουν να δοκιμαστεί η αντοχή των μεσανατολικών κρατών – οι τέσσερις μάλιστα βρίσκονται έξω από τον έλεγχό τους.
Ο πρώτος είναι η κλιματική μεταβολή, ιδίως οι επιπτώσεις της στο ζήτημα του νερού. Στα προβλήματα υδροδότησης που ούτως ή άλλως υπήρχαν λόγω της προβληματικής διαχείρισης και της αύξησης του πληθυσμού έχουν έρθει να προστεθούν οι παρατεταμένες ξηρασίες και η εξάντληση του υδροφόρου ορίζοντα. Η δε ερημοποίηση συνεχίζει να ωθεί τους άπορους αγρότες στα αστικά κέντρα.
Ο δεύτερος παράγοντας είναι ο δημοσιονομικός. Τα κράτη της Μέσης Ανατολής αύξησαν το χρέος τους κατά τη διάρκεια της πανδημίας, αλλά τώρα βρίσκονται αντιμέτωπα με αυξημένο κόστος δανεισμού και οι αγορές τα αντιμετωπίζουν με μεγαλύτερη επιφύλαξη. Αυτό περιορίζει τη δυνατότητα για δημόσιες επενδύσεις που θα μπορούσαν να επανεκκινήσουν την οικονομία.
Ο τρίτος παράγοντας είναι η ενεργειακή μετάβαση. Οι πετρελαιοπαραγωγές χώρες στήριζαν το σύνολο της περιοχής είτε με διακρατική βοήθεια είτε με την απορρόφηση εργατικού δυναμικού. Ωστόσο, τώρα, είναι υποχρεωμένες να διαφοροποιήσουν την οικονομία τους, να προετοιμαστούν για ένα μέλλον μετά την κυριαρχία των υδρογονανθράκων και να επικεντρωθούν στο εγχώριο εργατικό δυναμικό.
Ο τέταρτος παράγοντας είναι οι τεχνολογικές αλλαγές. Η ανταπόκριση σε αυτές χρειάζεται μεγάλη ευελιξία, εστίαση στην καινοτομία, επενδύσεις σε υποδομές και διαμόρφωση του κατάλληλου ρυθμιστικού περιβάλλοντος.
Όμως ο πέμπτος παράγοντας συνδέει όλους τους προηγούμενους: η κοινωνία των πολιτών στα μεσανατολικά κράτη είναι εξαιρετικά αδύναμη, με αποτέλεσμα να αναστέλλεται η δημιουργικότητα, να αποξενώνονται όλο και περισσότερο οι κυβερνήσεις από τους πληθυσμούς και οι τελευταίοι να βυθίζονται στην παθητικότητα. Το συμπέρασμα της Αραβικής Άνοιξης για τους κυβερνώντες ήταν ότι η παραμικρή χαλάρωση μπορεί να φέρει το χάος, ενώ για τους κυβερνώμενους η προσφερόμενη επιλογή μοιάζει να είναι ανάμεσα στην υποταγή και τον εμφύλιο πόλεμο.
Το συμπέρασμα του Alterman είναι ότι η Μέση Ανατολή βρίσκεται στα πρόθυρα ενός μεγάλου μετασχηματισμού και όχι σε μια στιγμή “επιστροφής στην πεπατημένη”. Τα πάντα θα κριθούν από την ικανότητα των λαών και των κυβερνήσεων να αντιδράσουν αποφασιστικά και αποτελεσματικά στις νέες προκλήσεις, την ώρα που οι διαθέσιμοι πόροι θα περιορίζονται. Και μολονότι δεν υπάρχει “μονόδρομος” (λ.χ. η υιοθέτηση συλλήβδην των Δυτικών πολιτικών και κοινωνικών προτύπων) η δοκιμασία θα είναι μεγάλη.