Του Κώστα Ράπτη
Στην έκθεση του ΟΗΕ σχετικά με τον Δείκτη Ανθρώπινης Ανάπτυξης για τα έτη 2021-22 τις τελευταίες δέκα θέσεις στη διεθνή κατάταξη καταλαμβάνουν, επί συνόλου 191 χωρών, η Γουινέα, η Υεμένη, η Μπουρκίνα Φάσο, η Μοζαμβίκη, το Μαλί, το Μπουρούντι, η Κεντραφρικανική Δημοκρατία, ο Νίγηρας, το Τσαντ και έσχατο όλων το Νότιο Σουδάν. Οι μισές από αυτές, όμως, μοιράζονται (πράγμα μάλλον όχι τυχαίο) και κάτι άλλο κοινό: αποτελούν πρώην γαλλικές αποικίες που παραμένουν μέχρι σήμερα νομισματικά συνδεδεμένες με τη “μητρόπολη”.
Το ότι το “φράγκο Δυτικής/Κεντρικής Αφρικής” αποτελεί μοναδικό παράδειγμα αποικιακού νομίσματος το οποίο επέζησε της τυπικής λήξης της αποικιοκρατίας προφανώς δεν είναι άσχετο ούτε με την υπανάπτυξη της ζώνης του Σαχέλ, ούτε με την πολιτική αναταραχή που παρακολουθούμε αυτές τις μέρες, με αφορμή το (κατά βάση αντι-γαλλικό) πραξικόπημα στη Δημοκρατία του Νίγηρα, μετά τα αντίστοιχα που προηγήθηκαν την προηγούμενη διετία στην Μπουρκίνα Φάσο, το Μαλί και τη Γουινέα.
Το φράγκο Δυτικής Αφρικής πρωτοκυκλοφόρησε το 1945, διαρκούσης της αποικιοκρατίας, με την πρόθεση να απαλλαγεί το νόμισμα της περιοχής από τη σκληρή υποτίμηση του μητροπολιτικού φράγκου, αναγκαία για την είσοδο της ρημαγμένης από τον πόλεμο Γαλλίας στο διεθνές σύστημα ισοτιμιών Bretton Woods. Η Γαλλία εμφανιζόταν έτσι να προστατεύει τους υποτελείς της από τη δική της φτώχεια – αν και το πραγματικό κίνητρο ήταν μάλλον η ενίσχυση της ανάκαμψης της μητρόπολης, με την αύξηση των φθηνότερων εξαγωγών της προς τη Γαλλική Αφρική.
Η περιφερειακή αυτή νομισματική διευθέτηση παρέμεινε και μετά τη δημιουργία των νέων ανεξάρτητων κρατών το 1960. Πρόκειται για το κοινό νόμισμα αυτού που μέχρι το 1958, έτος σύστασης της Ε’ Γαλλικής Δημοκρατίας, αποκαλούνταν Γαλλική Κοινότητα Αφρικής και μετά τη λήξη της αποικιοκρατίας Αφρικανική Οικονομική Κοινότητα, με απαράλλαχτο το ακρωνύμιο.
Κατά καιρούς, ορισμένες από τις ενδιαφερόμενες χώρες θέλησαν να απεμπλακούν, αλλά το πλήρωσαν ακριβά. Το 1962 ο πρόεδρος του Μαλί, Μοντίμπο Κεϊτά, θέλησε να λανσάρει το μαλιανό φράγκο, μόνο και μόνο για να βρεθεί υπό τον οικονομικό αποκλεισμό των γειτόνων του. Έναν χρόνο μετά ο πρόεδρος του Τόγκο, Σιλβανούς Ολίμπιο, δολοφονήθηκε ενώ σχεδίαζε την εισαγωγή εθνικού νομίσματος. Τέτοια ήταν τη δεκαετία του ’80 η τύχη του ηγέτη της Μπουρκίνα Φάσο, Τομά Σανκαρά.
Η Γουινέα τα κατάφερε, αρνούμενη να ενταχθεί το 1958 στην Αφρικανική Οικονομική Κοινότητα. Όμως η απόπειρα αποσταθεροποίησης του τότε προέδρου Σέκου Τουρέ περιλάμβανε από την κατάληψη θαλάσσιων φορτίων τροφίμων μέχρι τη μαζική κυκλοφορία πλαστών νομισμάτων.
Πώς διαρθρώνεται
Το νόμισμα της CFA χρησιμοποιείται σήμερα σε δύο διαφορετικές εκδοχές, με ισάριθμες κεντρικές τράπεζες, από συνολικά 14 χώρες, που αντιστοιχούν στο σύνολο των αλλοτινών γαλλικών αποικιών (πλην της Μαυριτανίας και της Γουινέας που αποχώρησαν), με την προσθήκη της Ισημερινής Γουινέας και της Γουινέας-Μπισάου, που αποτελούσαν ισπανική και πορτογαλική κτήση αντιστοίχως.
Η ζώνη του φράγκου υποδιαιρείται στο τμήμα του καθαυτό δυτικοαφρικανικού φράγκου (συντομογραφείται στις αγορές ως XOF) και περιλαμβάνει οκτώ χώρες. Το νόμισμα εκδίδεται για λογαριασμό των κρατών-μελών της Οικονομικής και Νομισματικής Ένωσης Δυτικής Αφρικής (UEMO) από την Κεντρική Τράπεζα των Κρατών της Δυτικής Αφρικής (BCEA) που εδρεύει στη Σενεγάλη.
Το δεύτερο τμήμα αφορά το κεντροαφρικανικό φράγκο (συντομογραφία: XAF), το οποίο χρησιμοποιείται από έξι χώρες: Τσαντ, Καμερούν, Κεντροαφρικανική Δημοκρατία, Γκαμπόν, Δημοκρατία του Κονγκό και Ισημερινή Γουινέα. Το νόμισμα εκδίδεται για λογαριασμό των κρατών-μελών της Οικονομικής και Νομισματικής Κοινότητας Κεντρικής Αφρικής (CEMAC) από την Τράπεζα των Κρατών της Κεντρικής Αφρικής (BEAC) που εδρεύει στο Καμερούν.
Το γαλλικό πλεονέκτημα
Κύρια γνωρίσματα της υφιστάμενης νομισματικής ένωσης είναι η σταθερή ισοτιμία του φράγκου CFA προς το γαλλικό (και άρα πλέον προς το ευρώ), η διακράτηση του 50% των αποθεματικών των συμμετεχουσών χωρών από την Τράπεζα της Γαλλίας και η συμμετοχή Γάλλων αξιωματούχων στη διοίκηση των δύο κεντρικών τραπεζικών ιδρυμάτων. Το αποτέλεσμα είναι οι γαλλικές εταιρείες που συναλλάσσονται με την περιοχή να απαλλάσσονται από το συναλλαγματικό ρίσκο, ενώ αντίθετα οι πρώην αποικίες μαστίζονται από έλλειψη ρευστότητας για επενδυτικές πρωτοβουλίες, αδυναμία άσκησης άλλων πολιτικών προσαρμογής πέραν της “εσωτερικής υποτίμησης”, εξαγωγικό μειονέκτημα και δέσμευση σε επιτόκια κατάλληλα για εντελώς διαφορετικές οικονομίες.
Κατά μία έννοια. λοιπόν, η κατάσταση στη ζώνη του αφρικανικού φράγκου θυμίζει την Ευρωζώνη – αν εξαιρέσει κανείς το άλλο μέγα παράδοξο, ότι δηλαδή παρά τη νομισματική ενοποίηση οι εμπορικές σχέσεις που έχουν μεταξύ τους οι χώρες του αφρικανικού φράγκου είναι περιορισμένες.
Τα συν και πλην της κλειδωμένης ισοτιμίας
Η σταθερή ισοτιμία, που έχει αναθεωρηθεί μόνο δύο φορές στα χρονικά, με ουσιαστικά μονομερή γαλλική απόφαση, το 1948 και το 1994 (οπότε η Συμφωνία του Ντακάρ υποτίμησε το νόμισμα κατά 50%), αφαιρεί από δυτικοαφρικανικά κράτη το εργαλείο της άσκησης νομισματικής πολιτικής, και τα φρενάρει αναπτυξιακά ενθαρρύνοντας τις εισαγωγές, ενώ οι αλλαγές των διεθνών εμπορικών και επενδυτικών ροών τα τελευταία χρόνια και το ροκάνισμα του μεριδίου της Γαλλίας από τον δυναμικά εισερχόμενο στη Μαύρη Ήπειρο κολοσσό της Κίνας καθιστά παρωχημένο τον μονόπλευρο προσανατολισμό προς το “μητροπολιτικό” νόμισμα.
Οι απολογητές της υφιστάμενης διαρρύθμισης αντιτείνουν ότι, παρά τις επικρίσεις, η σταθερή ισοτιμία έχει προσφέρει πλεονεκτήματα. Η νομισματική σταθερότητα ενθαρρύνει τις επενδύσεις, εξασφαλίζει χαμηλά επιτόκια δανεισμού και αποκρούει συναλλαγματικούς κλυδωνισμούς από την πολιτική αστάθεια της περιοχής. Όπως επισημαίνουν οι Financial Times, η ισοτιμία παρέμεινε ακλόνητη, παρά λ.χ. τους δύο εμφυλίους πολέμους από τους οποίους δοκιμάστηκε η Ακτή Ελεφαντοστού την τελευταία εικοσαετία, ενώ η αναλογία επενδύσεων προς παραγόμενο προϊόν ανέρχεται στο 26% για τη Σενεγάλη, έναντι 13% για τη νομισματικά ανεξάρτητη Νιγηρία.
Ο δρόμος προς το Eco
Αξίζει να σημειωθεί ότι τα τελευταία χρόνια καταβάλλεται προσπάθεια να καθιερωθεί νέο νόμισμα, υπό την ονομασία Eco, το οποίο θα συνενώσει νομισματικά (μετά την εκπλήρωση κριτηρίων που θυμίζουν Μάαστριχτ) τις χώρες του αφρικανικού φράγκου και τις πρώην βρετανικές αποικίες της περιοχής, με τις οποίες συναπαρτίζουν την Οικονομική Κοινότητα Δυτικής Αφρικής (ECOWAS). Όμως η δημιουργία ενός νομίσματος της ECOWAS καθυστερεί λόγω μεγάλων οικονομικών και πολιτικών εμποδίων, κυριότερο των οποίων είναι η ασυμμετρία ανάμεσα στον δημογραφικό κολοσσό της Νιγηρίας και τους γείτονές του.