Του Κώστα Ράπτη
Η διαδικασία της ευρωπαϊκής ενοποίησης έχει μπροστά της τρεις δρόμους: την παράλυση, την έξοδο ή τη βαθύτερη ενσωμάτωση. Σε αντίθεση με ό,τι φαντάζονται ίσως οι πολλοί, η βαθύτερη ενοποίηση, και μάλιστα στο δημοσιονομικό πεδίο, είναι περισσότερο εφικτή απ’ ό,τι πριν από μία δεκαετία. Διότι υπάρχουν για αυτό οι πολιτικές προϋποθέσεις − που αποτέλεσαν την κατεξοχήν κινητήριο δύναμη της νομισματικής ένωσης.
Αυτό υποστήριξε ο πρώην πρόεδρος της ΕΚΤ και πρώην πρωθυπουργός της Ιταλίας, Μάριο Ντράγκι, εκφωνώντας στις ΗΠΑ τη 15η Ετήσια Διάλεξη στη μνήμη του Μάρτιν Φέλντστιν, δασκάλου του, θεωρητικού των μακρο-οικονομικών των νομισματικών ενώσεων και παλαιότερα επικεφαλής του συμβουλίου οικονομικών εμπειρογνωμόνων του Λευκού Οίκου του Ρόναλντ Ρήγκαν.
Ο Φέλντστιν ανήκε στους σκεπτικιστές − και με γνωστό του άρθρο το 1997 στο Foreign Affairs αναρωτήθηκε αν η έλευση του ευρώ θα μπορούσε να αλλάξει τον πολιτικό χαρακτήρα της Ευρώπης κατά τρόπο που θα οδηγούσε σε νέες ευρωπαϊκές συγκρούσεις.
Όμως ο μαθητής του, Ντράγκι, κομίζει μια διαφορετική εμπειρία. Αυτήν των πρωτεργατών των διεργασιών της δεκαετίας του ΄90 προς τη νομισματική ενοποίηση (στις οποίες συμμετείχε ο ίδιος εκπροσωπώντας το ιταλικό υπουργείο Οικονομικών), οπότε περίσσευε η ειλικρινής πολιτική βούληση να “αρπαχτεί η ευκαιρία” της δημιουργίας του ευρώ, καίτοι δεν είχαν εκπληρωθεί όλες οι προϋποθέσεις. Σύμφωνα με τη “λειτουργιστική” αντίληψη που επικράτησε, ο τελικός στόχος της πολιτικής ενοποίησης θα ήταν αυτός που καθ’ οδόν θα επέφερε τις αναγκαίες μακροοικονομικές προσαρμογές.
Βήματα πίσω-μπρος
Ωστόσο οι Ευρωπαίοι σύντομα απέρριψαν το Ευρωσύνταγμα, που προτάθηκε ως βάση της πολιτικής ενοποίησης, ενώ προχώρησαν και σε ένα μεγάλο κύμα διεύρυνσης της Ε.Ε., χωρίς να αλλάξουν τη διαδικασία λήψης των αποφάσεων. Έτσι, η κρίση του 2008 βρήκε την Ευρωζώνη με άλυτο το θεμελιώδες πρόβλημα των διαφορετικών αφετηριών των κρατών-μελών σε ό,τι έχει να κάνει με το χρέος και της απουσίας μηχανισμών δημοσιονομικών μεταβιβάσεων.
Η σιωπηρή απάντηση ήταν οι έμμεσες δημοσιονομικές μεταβιβάσεις που προέκυπταν από τον “δανεισμό αξιοπιστίας” των πιο αδύναμων κρατών-μελών από τα πιο ισχυρά, με αποτέλεσμα τη μείωση του κόστους εξυπηρέτησης των χρεών τους. Όμως αυτές οι έμμεσες μεταβιβάσεις δεν μπορούσαν να λειτουργήσουν μετά το σοκ της Lehman Brothers που οδήγησε σε εκτόξευση των δημοσίων χρεών.
Η αρχική απόκριση των Ευρωπαίων ιθυνόντων έμοιαζε να δικαιώνει τους “λειτουργιστές”, καθώς η εργαλειοθήκη της Ευρωζώνης εμπλουτίσθηκε με περιορισμένες μεταβιβάσεις του τύπου της διάσωσης της Ελλάδας. Όμως τα πράγματα έκανε πολύ χειρότερα η “Συμφωνία της Ντοβίλ” μεταξύ της Άνγκελα Μέρκελ και του Νικολά Σαρκοζί το φθινόπωρο του 2010, η οποία προέβλεπε ότι κάθε μελλοντική διάσωση θα συνοδεύεται από αναδιάρθρωση χρέους. Το αποτέλεσμα ήταν η κρίση να διαχυθεί ταχύτατα στην ευρωπαϊκή περιφέρεια, τα spreads να εκτοξευθούν και η Ευρωζώνη να παρουσιάζει εικόνα κατακερματισμού.
Η διεύρυνση των μηχανισμών διάσωσης, με τη δημιουργία του ESM, αποδείχθηκε αναγκαία. Το ελληνικό χρέος αναδιαρθρώθηκε, το οποίο αποτέλεσε μια μορφή μεταβίβασης, με το κλείδωμα των δανείων σε χαμηλά επιτόκια σε βάθος χρόνου. Ωστόσο οι ευρωπαϊκοί δημοσιονομικοί κανόνες και οι όροι που συνόδευαν τα προγράμματα διάσωσης λειτουργούσαν συσταλτικά εν μέσω ύφεσης, στερώντας από την Ευρωζώνη 4% του δυνάμει ΑΕΠ της μεταξύ 2011 και 2013.
Η σκυτάλη έπρεπε να περάσει στη νομισματική πολιτική, όπου ο Ντράγκι έπαιξε τον προσωπικό του ρόλο ως πρόεδρος της ΕΚΤ με την περιώνυμη φράση του ότι θα κάνει “οτιδήποτε χρειαστεί” για τη διαφύλαξη του ευρώ. Όμως η πολιτική παρακαταθήκη ήταν η ενίσχυση του λαϊκισμού στον δοκιμαζόμενο Νότο και του ευρωσκεπτικισμού στη Γερμανία.
Το πολιτικό κλίμα έχει αλλάξει
Έπειτα από είκοσι πέντε χρόνια νομισματικής ενοποίησης η Ευρωζώνη βρίσκεται, κατά τον Μάριο Ντράγκι, σε λιγότερο ευάλωτη θέση. Οι εφοδιαστικές αλυσίδες της είναι περισσότερο ενσωματωμένες και οι επιχειρηματικοί της κύκλοι περισσότερο συγχρονισμένοι, ενώ ο διασυνοριακός τραπεζικός δανεισμός άντεξε τη δοκιμασία της πανδημίας. Παρά την έλλειψη κεντρικού Προϋπολογισμού που να απορροφά τα σοκ και να πραγματοποιεί δημοσιονομικές μεταβιβάσεις, ο βαθμός σύγκλισης είναι μεγαλύτερος. Όμως νέα σύννεφα έχουν προβάλει στον ορίζοντα. Οι κλυδωνισμοί δεν είναι πλέον ενδογενείς και ασύμμετροι, αλλά κοινοί και εξωγενείς. Η πανδημία, η ενεργειακή κρίση και ο πόλεμος στην Ουκρανία αλλάζουν το πολιτικό τοπίο: το ερώτημα τώρα δεν είναι να στηριχθούν περισσότερο αδύναμη κράτη-μέλη, αλλά να αντιμετωπισθούν κοινές προκλήσεις.
Το γεωπολιτικό περιβάλλον ανατρέπει τις έως τώρα σταθερές, ήτοι την εξάρτηση της Ευρώπης από τις ΗΠΑ για την ασφάλεια, τη Ρωσία για την ενέργεια και την Κίνα για τις εξαγωγές, ενώ πλευρές της άσκησης πολιτικής κεντρικοποιούνται, όπως έδειξε, λ.χ., η κοινή προμήθεια εμβολίων από την Ε.Ε. κατά τη διάρκεια της πανδημίας ή η δημιουργία του ταμείου SURE για τη στήριξη των αγορών εργασίας και του Next Generation EU των 750 δισ. ευρώ για την ψηφιακή και πράσινη μετάβαση. Το ερώτημα της δημοσιονομικής ενοποίησης επανατίθεται με νέους όρους.
Περισσότερη εξουσία στο “κέντρο”
Οι κοινοί Προϋπολογισμοί, παρατηρεί ο Ντράγκι, δεν προκύπτουν απλώς ως παρακολούθημα των νομισματικών ενώσεων, αλλά για την εκπλήρωση συγκεκριμένων στόχων δημοσίου συμφέροντος. Στη Γερμανία και τον Καναδά η άμεση ομοσπονδιακή φορολογία καθιερώθηκε για τις ανάγκες διεξαγωγής του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, ενώ στις ΗΠΑ ο ομοσπονδιακός Προϋπολογισμός εκτοξεύθηκε μετά το Μεγάλο Κραχ.
Έτσι και τώρα, οι Ευρωπαίοι για πρώτη φορά εμφανίζουν τόσο μεγάλους υπερεθνικούς στόχους, από την πράσινη μετάβαση μέχρι τον αναπροσανατολισμό των αλυσίδων τροφοδοσίας, εν μέσω σινο-αμερικανικής “αποσύνδεσης”. Όμως το ευρωπαϊκό θεσμικό πλαίσιο εξακολουθεί να υπολείπεται, λ.χ., του αμερικανικού, όπου οι δημόσιες δαπάνες, τα φορολογικά κίνητρα και το ρυθμιστικό πλαίσιο εναρμονίζονται για την επίτευξη στρατηγικών στόχων, όπως η προσέλκυση επενδύσεων και η ενεργειακή μετάβαση.
Η εκπλήρωση των στόχων δεν θα είναι εφικτή εάν εναποτεθεί αποκλειστικά στο εθνικό πεδίο, όπου τα διαφορετικά δημοσιονομικά περιθώρια των κρατών-μελών θα φέρουν αποτελέσματα κατακερματισμού. Και, σε αντίθεση με τη “λειτουργιστική” προσέγγιση, που ευνοεί τεχνοκρατικές ρυθμίσεις με την ελπίδα ότι αυτές θα προκαταλάβουν μελλοντικές πολιτικές αποφάσεις, ο κ. “Οτιδήποτε χρειαστεί” υποστηρίζει ότι είναι η ώρα να αναμετρηθεί κανείς απευθείας με το πολιτικό ερώτημα της αναμόρφωσης των κανόνων λειτουργίας της Ε.Ε., προς την κατεύθυνση της μεγαλύτερης ανάληψης κοινών δημοσιονομικών πρωτοβουλιών, με αντάλλαγμα τη μεγαλύτερη αυτοματοποίηση του ελέγχου των δημοσιονομικών των κρατών-μελών.
Όπως εξηγεί, πραγματικά αξιόπιστοι δημοσιονομικοί κανόνες δεν μπορούν να λειτουργήσουν χωρίς να ξανασκεφθούμε το πού πρέπει να βρίσκονται οι δημοσιονομικές εξουσίες. Αν ο αυτοματισμός των κανόνων συνιστά μεταφορά εξουσιών προς το ευρωπαϊκό κέντρο, αυτό επιβάλλει έναν μεγαλύτερο βαθμό δαπανών από το κέντρο.
Κατά τον Μάριο Ντράγκι, θα πρέπει, εν όψει και πιθανής διεύρυνσης της Ε.Ε., να διοργανωθεί δημοψήφισμα για την αλλαγή των ευρωπαϊκών συνθηκών, όπου πιστεύει ότι οι ευρωπαϊκοί λαοί θα ανταποκριθούν θετικά. Πρόκειται, βέβαια, για το είδος της αισιοδοξίας και της τόλμης που διακρίνει τους Ευρωπαίους ιθύνοντες κυρίως μετά τη συνταξιοδότησή τους…