Στη συζήτηση γύρω από το νομοσχέδιο του υπουργείου Παιδείας και ειδικά τη θεσμοθέτηση μη κρατικών πανεπιστημίων, ένα ερώτημα είναι ίσως το πιο κρίσιμο. Αυτό που αφορά το τι είναι τελικά ένα πανεπιστήμιο.
Αν αποφασίσουμε ότι ένα πανεπιστήμιο είναι απλώς ένα εκπαιδευτήριο, ένας χώρος όπου ένας αριθμός διδασκόντων μεταφέρει κάποια γνώση – έστω και με την υποχρέωση παράλληλα να ασκεί και ερευνητικό έργο – σε κατάλληλες εγκαταστάσεις, ικανοποιώντας τις προσδοκίες των χρηστών να λάβουν έναν τίτλο σπουδών που θα το προσθέσουν στο βιογραφικό τους, τότε είναι πάρα πολύ εύκολο όχι μόνο να δεχτούμε την προτεινόμενη ρύθμιση, αλλά ακόμη και πλήρως κερδοσκοπικά επιχειρηματικά ιδρύματα που θα προσέφεραν το συγκεκριμένο προϊόν.
Όμως, εάν κοιτάξουμε την ιστορία των πανεπιστημίων, σε όλες τις διαφορετικές παραδόσεις τους, θα διαπιστώσουμε ότι είναι κάτι πολύ παραπάνω (και πολύ διαφορετικό) από εγκαταστάσεις και έναν αριθμό κατόχων διδακτορικού τίτλου με επαρκείς δημοσιεύσεις.
Τα πανεπιστήμια είναι εξαιρετικά σύνθετες κοινωνικές διεργασίες, που περιλαμβάνουν όχι απλώς την τυπική διδασκαλία, αλλά έναν συνολικότερο διάλογο που δεν γίνεται μόνο εντός τους αλλά και με την κοινωνία.
Στελεχώνονται από λειτουργούς, με ειδικό καθεστώς και όχι «υπαλλήλους». Αναπτύσσουν πολύπλευρη ερευνητική δραστηριότητα και παραγωγή κρίσιμης γνώσης που δεν περιορίζεται σε κάποιες δημοσιεύσεις. Αναπαράγουν μια ειδική μορφή κοινωνικότητας («ακαδημαϊκή κοινότητα») που δεν μπορεί να περιοριστεί στην απλή σχέση διδασκόντων και διδασκομένων και που προάγει τη διαλογική και κριτική σκέψη. Προϋποθέτουν ένα ακαδημαϊκό ήθος που περιλαμβάνει μια ευθύνη συμβολής στην πνευματική ζωή μιας κοινωνίας που υπερβαίνει την απλή «μετάδοση γνώσης».
Και βέβαια εσωτερικεύουν τις συνολικότερες διεργασίες και αναζητήσεις μιας κοινωνίας κάτι που εκφράζεται με έντονη πολιτικοποίηση και αγωνιστικότητα που αποτελούν πλευρές του μορφωτικού τελικά τους ρόλου, όπως αποτυπώνει η ιστορική συσχέτιση ανάμεσα σε κύκλους φοιτητικού ριζοσπαστισμού και μεγάλες επιστημονικές και διανοητικές τομές.
Είναι προφανές ότι τα προτεινόμενα ιδιωτικά τριτοβάθμια εκπαιδευτήρια θα απέχουν πολύ από το να είναι όντως πανεπιστήμια.